Berlijnse Muur

De Berlijnse muur met Berlijn Fietstours

Stunde Null

Na de oorlog lag Berlijn in as. Eerst moest het puin worden geruimd. De Sovjet-Unie had Berlijn ingenomen en Stalin liet mensen het puin ruimen. Aangezien veel mannen dood, invalide of nog in krijgsgevangenschap waren viel deze opgave op de schouders van de vrouwen.

Kleding wassen bij een waterpomp, juli 1945
De waterverzorging functioneerde na de oorlog niet meer
Trümmerfrauen in de Jägerstraße, juli 1946 – Bundesarchiv – CC BY-SA 3.0 de

Deze vrouwen worden Trümmerfrauen genoemnd, vertaald puinvrouwen. Voor een deel deden zij dit als beroep en kregen hier een salaris voor. Maar veelal gebeurde dit onder dwang, dit betrof krijgsgevangene vrouwen en ex-nationaal-socialisten. Er was ook een aanzienlijk grote groep vrijwilligers.

Om al het puin af te kunnen voeren werden er door de stad tijdelijke spoorwegen aangelegd.

Speciale spoorlijnen om het puin af te voeren.
Trümmerfrauen in Berlijn, 1946
Bundesarchiv – CC BY-SA 3.0 de

Berlijn wordt in stukken gedeeld

De bezettingszones van Berlijn – afbeelding: Stefan-Xp – CC BY-SA 3.0

Op de Conferentie van Jalta in februari 1945 werd besloten om na de oorlog Duitsland in vier bezettingszones te verdelen en Berlijn ook weer te verdelen in vieren.
Groot-Brittanië, Frankrijk, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie zouden elk een deel van Duitsland en Berlijn gaan besturen.

De Sovjet-Unie had Berlijn tijdens de oorlog ingenomen, maar in de zomer van 1945 haalde het haar troepen uit de westelijke sectoren van Berlijn om plaats te maken voor de franse, britse en amerikaanse troepen.

De bezettingszones van Duitsland – CC BY-SA 3.0

De Blokkade van Berlijn

Op 21 juni 1948 werd in de zones van de Fransen, Britten en Amerikanen een nieuwe munt, de Deutsche Mark of ook wel D-Mark ingevoerd. Hierop reageerde de sovjet bezettingsmacht door de aanvoer van goederen naar de westelijke sectoren (de sectoren van Frankrijk, Groot-Brittanië en de Sovjet-Unie) van Berlijn te blokkeren. Er kon niets meer worden aangevoerd over wegen, spoortwegen en waterwegen. Ook werd de stroomverzorging afgesloten.

De regeringen van de westelijke machten hadden niet op deze reactie van de Sovjet-Unie gerekend.

Dit leverde voor de westelijke sectoren van Berlijn grote problemen op. Er dreigde een tekort aan voedsel, steenkool, medicijnen, bencine enzovoorts.

De luchtbrug

Een ‘rozijnenbommenwerper’ landt op het vliegveld Tempelhof. 1948

De westelijke machten reageerden op deze blokkade door de westelijke sectoren via de lucht te beleveren. Hiermee werd begonnen op 24 juni 1948. Uiteindelijk gaf de Sovjet-Unie de blokkade op 12 mei 1949 op.

Soms werd er snoep uit de vliegende vliegtuigen gegooid, met een kleine parachute eraan bevestigd. Dit wisten de kinderen in Berlijn zeer te waarderen en daarom kregen deze vliegtuigen de naam ‘rozijnenbommenwerper’.

De aanvoerroutes van de luchtbrug – CC BY-SA 3.0

Twee landen ontstaan

Op 23 mei werd in de westelijke zones de Bondsrepubliek Duitsland opgericht. Als reactie hierop werd op 7 oktober 1949 in de oostelijke zone de DDR opgericht.

De Berlijnse Muur wordt gebouwd

Voor Oost-Duitsland was het een groot probleem dat een aanziendlijk deel van de bevolking liever in West-Duitsland woonde. Vanaf de oprichting van de DDR in 1949 en 1961 waren er 2,7 miljoen inwoners van de DDR vertrokken en naar het westen gegaan. De grens tussen Oost- en West-Duitsland was gesloten, maar je kon vrij reizen tussen Oost- en West-Berlijn. Dus mensen die de DDR verlieten gingen naar Oost-Berlijn en pakten bijvoorbeeld de tram naar West-Berlijn en vandaar konden ze met het vliegtuig naar West-Duitsland. Er waren welliswaar grenscontroles tussen Oost- en West-Berlijn, maar het was toch vrij eenvoudig de grens te passeren. Een half miljoen inwoners uit Oost-Berlijn werkten bijvoorbeeld in West-Berlijn en passeerden dagelijks deze grens.

Op 13 augustus 1961 begon de bouw van de Berlijnse Muur. Mensen werden wakker op die zondag en werden geconfronteerd met een grens met prikkeldraad bewaakt door soldaten. De in Berlijn gestationeerde amerkaanse soldaten grepen niet in. John F. Kennedy, de president van de Verenigde Staten, vond Berlijn niet een oorlog waard. Op 26 juni 1963 bezocht Kennedy West-Berlijn en sprak de historische woorden “Ich bin ein Berliner” uit.

President Kennedy kijkt over de Berlijnse Muur bij de grensovergang Checkpoint Charlie

Leven in West-Berlijn

West-Berlijn was iets speciaals. Het was een eiland omringd door een muur, afgezonderd van de rest. Dienstplicht was er niet in West-Berlijn, wat veel mensen aantrok die uit principiele redenen niet in het leger wilden dienen. Daarnaast kende West-Berlijn geen sluitingstijden voor het nachtleven. Dit samen trok kunstenaars en andere creativelingen aan. Ook een aantal bekende artiesten, zoals David Bowie en Iggy pop hebben in West-Berlijn voor een periode gewoond.

Studentenbeweging

Studenen van de Freien Universität (Vrije Universiteit) in Berlijn vormden het epicentrum van de West-Duitse studentenbeweging. Links georienteerde studenten protesteerden regelmatig.

Op 2 juni 1967 ging het mis, de student Benno Ohnesorg werd door een protest tegen het bezoek van de sjah van Persië door een politieagent doodgeschoten. Dit had tot gevolg dat een deel van de studentenbeweging zich radicaliseerde. Terroristische organisaties zoals onder andere de Rote Armee Fraktion en de 2 Juni Beweging vormden zich.

Benno Ohnesorg was doodgeschoten door de politieagent Karl-Heinz Kurras. Later is gebleken dat deze politieagent voor de Oost-Duitse geheime dienst (de Stasi) werkte. Er zijn vermoedens dat Kurras deze moord in opdracht van de Stasi heeft gepleegd met als doel de West-Duitse linkse studentenbeweging te laten groeien en radicaliseren, maar echt bewezen is dit nooit.

Stadsontwikkeling

In de jaren ’60 groeide het aantal auto’s dat in West-Berlijn rondreden aanzienlijk. Dit leidde ertoe dat bij de wederopbouw van West-Berlijn het ideaal van de autovriendelijke stad voorop stond.

Met de nieuwe mobiliteit werden satellietsteden ontworpen waar alleen werd gewoond. Woningen en bedrijven moesten strikt gescheiden van elkaar worden. Alhoewel dit al snel bleek te leiden tot verkeersproblemen werd hier decennia mee doorgegaan. Voorbeelden van zulke nieuwbouwwijken die alleen dienden om te wonen zijn Gropiusstadt en het Märkischen Viertel.

Het gebied rond de Kurfürstendamm wordt het centrum van West-Berlijn. Hier was de belangrijkste winkelstraat, tevens goed bereikbaar per auto via de stadssnelweg A100.

Kurfürstendamm in 1972 – foto: Willy Pragher – CC BY 3.0

Omdat de belangrijkste musea en de staatsbibliotheek in Oost-Berlijn lagen, werd in West-Berlijn het Kulturforum gebouwd. Hier kwamen de Berliner Philharmonie, de staatsbibliotheek en een aantal musea zoals de Neue Nationalgalerie.

In 1967 worden alle trams stilgelegd in West-Berlijn. De tram werd als een verouderd verkeersmiddel gezien en bovendien als problematisch, daar de ingenomen ruimte beter kon worden benut voor parkeerplaatsen.

De S-Bahn in geheel Berlijn, dus ook die in West-Berlijn was onderdeel van de Deutsche Reichsbahn, de oost-duitse spoorwegen. Als reactie op de bouw van de Berlijnse Muur in 1961 werd door veel mensen in West-Berlijn de S-Bahn geboycot.
Er werden deels parallel aan sommige S-Bahnlijnen nieuwe U-Bahnlijnen gebouwd. Later heeft de Deutsche Reichsbahn een aantal S-Bahnlijnen in West-Berlijn stilgelegd wegens te lage reizigersaantallen.

Met het stadsvernieuwingsplan van 1963 werd besloten tot de afbraak van veel woningen gebouwd in de 19de eeuw. Deze gesloopte gebouwen werden vervangen door moderene flats. Tegenwoordig zijn juist die oudere gebouwen populairder. Ook kregen huiseigenaren subsidie om ornamenten van zulke oudere gebouwen te verwijderen, zodat het er strak en modern uitzag. Hier is veel gebruik van gemaakt. Tegenwoordig worden juist die oude versieringen aan gebouwen veelal gewaardeerd.

In de jaren ’80 veranderde de kijk op stadsontwikkeling en werden de principes van het stadsvernieuwingsplan van 1963 overboord gegooid.

Heroinescene

Gropiusstadt – CC BY-SA 3.0

In de wijk Gropiusstadt, een van de nieuwbouwwijken van West-Berlijn, hadden kinderen niets te doen. De wijk was gebouwd met het idee dat je in een flatgebouw woont en overal met de auto heengaat. Alleen voor de kinderen die niet over een auto beschikten was het nogal saai daar.

Uit verveling gingen in de jaren ’70 tieners met drugs experimenteren. Veel raakten op zeer jonge leeftijd al verslaafd aan herione. Er ontstond een heuse subcultuur.

Poster van de film uit 1981

Gebaseerd op intervieuws met Christiane F. werd het boek ‘Wir Kinder vom Bahnhof Zoo’ geschreven en in 1978 gepubliceerd en in 1981 verfilmd. Het boek werd op veel West-Duitse scholen verplichte lectuur. Onderwijzers hoopten zo te waarschuwen voor het gevaar van heroine. Ook gingen er schoolreizen naar Berlijn om de heroinescene van dichtbij te zien. Niet altijd had dit het gewenste effect, veel scholieren vonden de muziekstijl die bij de scene hoorde, de kleding en het drugsgebruik juist cool.

Immigratie

De bouw van de Berlijnse Muur leverde voor West-Berlijn een enorm probleem op. Een half miljoen mensen uit Oost-Berlijn werkten in West-Berlijn. Op 13 augustus 1961 konden zij plotseling niet meer naar hun werk toe. Maar voor veel West-Berlijnse bedrijven was dit ook een groot probleem, zijn hadden plotseling geen personeel meer.

Om dit probleem op te lossen zijn er veel gastarbeiders naar Berlijn gehaald, vooral uit Turkije. Omdat deze gastarbeiders met weinig geld naar Berlijn kwamen gingen zij wonen waar dit het goedkoopst was, dat waren vooral de wijken die dicht bij de Berlijnse Muur lagen: Kreuzberg, Neukölln en Wedding. Dit waren binnen West-Berlijn de afgelegen gebieden, wat het goedkoper maakte. Na de val van de Berlijnse Muur kwamen deze wijken juist behoorlijk centraal te liggen.

Leven in Oost-Berlijn

Stadsontwikkeling

Na de oorlog had Oost-Berlijn een groot tekort aan woningen. Er werden nieuwe woningen gebouwd, maar echt groots aangepakt werd het later. In 1971 werd besloten tot een woningbouwprogramma wat midden jaren ’70 echt van start ging. Er werden grote flatwijken uit de grond gestampt. Bestaande woningen raakten echter in ernstig verval. Voorbeelden van deze nieuwe wijken zijn Hohenschönhausen, Hellersdorf en Marzahn.

Marzahn in 1987 – Bundesarchiv CC BY-SA 3.0 de

In tegenstelling tot in West-Berlijn werd in het oosten de tram wel als een zinvol verkeersmiddel gezien. In het oosten is vandaar de tram behouden, het tramnetwerk werd bovendien behoorlijk uitgebreid, ook naar de nieuwe wijken. Waar in het westen de tram werd gezien als iets wat auto’s ruimte kostte, was dit idee niet gangbaar in het oosten, aangezien er veel minder auto’s waren. In het oosten waren veel meer mensen afhankelijk van het openbaar vervoer en de fiets.

Freie Deutsche Jugend

Zoals de jeugd in Gropiusstad zich verveelde, zo hoefde de jeugd in Oost-Berlijn zich niet te vervelen. Daar was de Freie Deutsche Jugend (Vrije Duitse Jeugd) voor, de Oost-Duitse jeugdorganisatie die in het kort FDJ werd genoemd. Echt vrij was het niet, alhoewel lidmaatschap niet verplicht was, maar als je niet lid werd dan had dit gevolgen voor het verdere verloop van je leven. Ook gaf je dit een nadeel op school en werd je buitengesloten. Daarom had de FDJ groeiende ledenaantallen, in 1989 was 88% van de Oost-Duitse jeugd lid van de FDJ.

FDJ zanggroep, 1975 – CC BY-SA 3.0 de

Alhoewel de FDJ de kinderen en jongeren bezighield was het werkelijke doel erachter niet zozeer de jeugd leuke ervaringen te geven, maar indoctrinatie.

De FDJ organiseerde veel evenementen zoals parades. Voor de kleine kinderen was dit nog wel leuk, maar op tienerleefdtijd kregen de meesten er een afkeer voor. Toch valt er vaak een nostalgie te horen als je mensen hoort spreken over hun tijd in de FDJ, ook al hadden ze er een hekel aan. Het bood een gevoel van saamhorigheid in het zelfde schuitje te zitten.

Stasi

Een berucht aspect aan de DDR is de Stasi, de binnenlandse geheime dienst. Van de Sovjet-Unie moest de DDR een geheime dienst hebben naar voorbeeld van de NKVD, de voorloper van de KGB. De Stasi was een erg grote geheime dienst en dat zorgde ervoor dat je nooit helemaal zeker kon zijn of iemand bij de Stasi hoorde, want één op de vijftig inwoners werkte samen met de Stasi.

De Stasi telde in 1989 91.000 medewerkers, maar er waren ook nog eens 200.000 burgerinformanten die Inoffizielle Mitarbeiter, kortweg IM, werden genoemd. Meestal waren mensen niet vrijwillig IM, maar werden ze onder druk gezet en zo gedwongen de Stasi te helpen.

Val van de Berlijnse Muur

Op 9 november 1989 ging het helemaal mis: tijdens een persconferentie van de DDR had Günter Schabowski zich versproken, dit leidde ertoe dat veel mensen dachten dat de muur geopend was. Dit resulteerde in enorme drukte bij de grensovergangen in Berlijn. De grenssoldaten wisten van niets en waren hier dus niet op voorbereid. Grote groepen mensen verzamelden zich bij de grensovergangen. Uiteindelijk gingen de poorten bij de grensovergang Bolnholmer Straße open, die avond volgden er meer grensovergangen.

10 november 1989 – De Berlijnse Muur bij de Brandenburger Tor
Mensen uit oost en west vieren de val van de Muur – CC BY-SA 3.0

Gerelateerde artikelen:

  • Stasigevangenis Hohenschönhausen
    In de beruchte Stasigevangenis in Berlijn werden politieke tegenstanders van de DDR opgesloten. Nu herinnert het aan de misdaden van het DDR-regime.
  • Een middagje in het Mauerpark
    Elke zondag is het vlooienmarkt in het Mauerpark in Berlijn. Vooral als het weer meezit ontstaat er een festivalsfeertje in het park. Het was hier echter niet altijd zo’n leuke plek. Vroeger maakte het park namelijk deel uit van de Todesstreifen, ofwel de doodsstrook. Dit was de strook tussen de twee muren die Oost- en West-Berlijn van elkaar afscheidden
  • Wandelen over een verlaten spoorlijn
    De Siemensbahn, een stilgelegd spoor van de berlijnse S-Bahn, zal in 2030 weer in gebruik worden genomen. Aan het waarom deze spoorlijn überhaupt stilgelegd is gaat een hele geschiedenis vooraf.
  • Het ICC: Berlijns ruimteschip
    Het ICC lijkt op een ruimteschip. Het inmiddels gesloten congresgebouw is prachtig voorbeeld van high-tech architectuur uit de jaren ’70. Tegelijkertijd met de bouw van het ICC werd in Oost-Berlijn het Palast der Republik gebouwd. West-Berlijn wou niet aan Oost-Berlijn onderdoen en de bouw van het ICC mondde uit in een prestigeproject dat de superioriteit van de vrije-markteconomie van het westen ten opzichte van de planeconomie van het oosten moest symboliseren.
  • Het Nikolaiviertel: een kleine oase in Berlijn
    Middenin Berlijn gaat achter een paar flatgebouwen een ‘middeleeuws’ wijkje schuil. Het Nikolaiviertel is echter gebouwd in de jaren ’80 van de 20ste eeuw.
  • Het Mitte Museum: stadsontwikkeling van Berlijn
    Het Mitte Museum is een klein museum wat zich richt op de stadsontwikkeling van Berlijn. De ontwikkeling van Berlijn is interessant. Industrialisatie, de tweede wereldoorlog en de deling van de stad heeft haar sporen achtergelaten, wat het Mitte Museum goed in beeld brengt.