Stasigevangenis Hohenschönhausen

Ergens middenin een woonwijk in Oost-Berlijn vind je de beruchte Stasigevangenis. Hier werden onder andere mensen opgesloten die probeerden te vluchten uit de DDR of kritiek hadden geuit op het regime.

Speziallager Nr. 3

Wanneer in 1945 het Rode Leger Berlijn innam, koos de geheime dienst van de Sovjet-Unie het gebouw van een gaarkeuken in het oosten van Berlijn als de locatie voor een gevangenenkamp. Zulke kampen werden door de Sovjet-Unie gelijk na de oorlog in Oost-Duitsland opgericht. Deze kampen werden Speziallager of op zijn russisch Spezlagerja genoemd.

Krijgsgevangenen werden vanaf hier doorgevoerd naar andere kampen, bijvoorbeeld naar het voormalige concentratiekamp Sachsenhausen, maar ook naar kampen in Siberië.

De behandeling van de gevangen, die er veelal ten onrechte zaten, was erbarmelijk. De schattingen van hoeveel mensen er in die tijd zijn omgekomen variëren, maar schommelen rond de duizend personen.

Onderzoeksgevangenis NKVD

In 1946 werd dit kamp gesloten en kreeg het een nieuwe functie als gevangenis voor de geheime dienst van de Sovjet-Unie, de NKVD. De cellen bevonden zich in de kelder en waren door de gevangenen zelf gebouwd. De cellen hadden alleen een houten bed en een emmer om als toilet te gebruiken.

Gevangenen kregen geen daglicht te zien, er was weinig zuurstof in de cellen en de gevangenen kregen erg weinig voedsel. Sommige cellen konden onder water worden gezet. De gevangen zaten dan in het water tussen hun eigen uitwerpselen.

Stasigevangenis

In 1951 nam de Stasi, de oostduitse geheime dienst, de gevangenis over. Gevangenen moesten een nieuw gevangenisgebouw bouwen. Dit gebouw dat in 1961 werd voltooid was groter en moest het oude gebouw vervangen.

De nieuwe cellen waren wel iets beter dan de cellen in de kelder van het oude gebouw, maar van luxe was geen sprake. De meest voorkomende reden om hier opgesloten te raken was het pogen te vluchten uit de DDR. Ook waren er veel mensen gevangen omdat ze enkel een aanvraag hadden ingediend het land te mogen verlaten.

In sommige gevallen werden hier mensen uit West-Duitsland gevangen gehouden. Het ging dan bijvoorbeeld om personen die mensen hadden geholpen met een vluchtpoging uit de DDR. Er heeft hier ook een journalist uit West-Duitsland gevangen gezeten. Deze journalist was door de Stasi ontvoerd, de grens over gesmokkeld en vervolgens hier opgesloten.

Aanvankelijk werden de gevangenen gefolterd. Zo kreeg de Stasi gevangenen tot bekentenissen en kwam het aan informatie. Maar het was ook gewoon om het voor de gevangenen zo vervelend mogelijk te maken. Later werden er andere methoden gebruikt. Door middel van psychologische druk werd het de gevangenen zo zwaar mogelijk gemaakt.

De gevangenen werd niet verteld waar ze waren en of ze de gevangenis ooit nog zouden verlaten. Ook hadden ze geen contact met andere personen, behalve hun ondervrager. Door de bewakers werden de gevangenen met hun celnummer in plaats van hun naam aangesproken.

Op de gangen waren signaallampen geïnstalleerd. Met behulp van deze lampen konden de bewakers zien of de gang vrij was. Brandde het rode licht, dan liet de bewaker zijn gevangene de gang niet op. Dit was om te voorkomen dat de gevangenen hun lotgenoten zouden kunnen treffen. Zo moest het gevoel van isolatie voor de gevangenen worden versterkt.

Ziekenhuis

De gevangenis in Berlijn-Hohenschönhausen was niet de enige Stasigevangenis in de DDR, maar wel de enige met een ziekenhuis. Zieke gevangenen uit alle Stasigevangenissen werden overgebracht naar dit ziekenhuis.

In het ziekenhuis vonden ook geboortes plaats. Wanneer een gevangene een kind kreeg werd het kind weggenomen van de ouders en in een ander gezin geplaatst. De ouders kregen niet te horen waar hun kind heen ging.

Gevangenis bezoeken

Tijdens mijn bezoek aan de Stasigevangenis heb ik gekozen voor de Duitstalige tour. Je kunt ook kiezen voor een engelstalige tour. Ik heb gekozen voor de standaardtour naar de Stasigevangenis plus het ziekenhuis. In de reguliere tour is een bezoek aan het ziekenhuis niet inbegrepen.

Eigenlijk had ik verwacht dat er maar een klein groepje mensen mee zou gaan op de tour, ik dacht een stuk of acht. Maar toen ik met mijn fiets door de wijk fietste viel me al op dat er wel heel veel tourbussen waren rondom de gevangenis. De groep mensen bleek iets groter te zijn dan ik had verwacht.

Eerst krijg je in een zaal een introductievideo te zien over de gevangenis. Daarna wordt de grote groep in kleinere groepen opgedeeld. Elke groep gaat mee met een aparte gids die de rondleiding door de gevangenis verzorgt.

De gidsen zijn veelal ‘Zeitzeugen’, mensen die zelf in de gevangenis gevangen hebben gezeten. Dit is niet in alle gevallen zo, maar wel vaak het geval.

De gids die ik had die was ook een Zeitzeuge. Hij was in de gevangenis terecht gekomen omdat hij een poster van de leider Walter Ulbricht van een muur had gescheurd.

De gevangenis kun je alleen bezoeken met een gids. Je kunt er dus niet zelf een beetje ronddwalen door de gevangenis.

Alhoewel er een kans is dat je mee kunt op een tour zonder vooraf te reserveren, raad ik het aan dit wel te doen. Er zijn tours in het Duits, Engels en Russisch.

Reserveren kan via de volgende website: stiftung-hsh.de/en

Adresgegevens:
Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen
Genslerstraße 66
13055 Berlijn